Historia Bankowości Spółdzielczej

Spółdzielczość oszczędnościowo- pożyczkowa jest najstarszą gałęzią spółdzielczości w Polsce. Prekursorami polskiej spółdzielczości oszczędnościowo- pożyczkowej byli:

w zaborze pruskim (na terenie Wielkopolski) – Karol Marcinkowski, ksiądz Augustyn Szamarzewski i ksiądz Piotr Wawrzyniak,

• w zaborze austriackim - dr Franciszek Stefczyk,
• w zaborze rosyjskim – Edward Abramowski.

Za pierwszą polską spółdzielnię oszczędnościowo- kredytową uważa się założone przed 1861 r. Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców m. Poznania. Do najstarszych spółdzielni należą założone w rok później Towarzystwo Pożyczkowe w Brodnicy i Gołubiu, działające obecnie jako banki spółdzielcze.

Pierwszy polski związek rewizyjny był powołany w 1871 roku, pod nazwą Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, który w 1891 roku rozpoczął działalność rewizyjną. Pierwszy sejmik tego Związku, odbył się pod hasłem: ,,Własną pracą i pomocą, a siłami zjednoczonymi”, które do dziś zachowało swą aktualność.

Mimo wielu form organizacyjnych i różnych zasad działalności w poszczególnych zaborach, wszystkie spółdzielnie oszczędnościowo- pożyczkowe, łączył jeden cel - integrowanie wysiłków na zasadach samopomocy w walce z lichwą oraz utrzymanie polskiego stanu posiadania.
Spółdzielnie oszczędnościowo- pożyczkowe oprócz działalności ekonomicznej prowadziły również działalność oświatową i uświadamiającą, mającą na celu obronę polskości i przeciwdziałanie wynarodowieniu.

Wypracowane wówczas zasady funkcjonowania spółdzielczości oszczędnościowo- pożyczkowej są aktualne do dziś, dzięki czemu spółdzielczość ta mogła prowadzić działalność w różnych formacjach społeczno-ekonomicznych.

W zaborze austriackim tworzone były towarzystwa zaliczkowe oraz spółki oszczędności i pożyczek. Były one małymi, lokalnymi instytucjami tzw. dobrego kredytu i zrzeszały głównie rolników. Pierwsze towarzystwo zaliczkowe zostało założone w 1864 r. w Brzeżanach, a następne w 1869 r. w Krakowie. Wzmożony ruch założycielski tych towarzystw datuje się od zorganizowania we Lwowie w 1874 r. Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych.

Małorolnym chłopom galicyjskim potrzebny był tani kredyt, a taki mogły zapewnić tylko spółdzielnie niewielkie, opierające się na społecznej pracy zarządu, a więc o niskich kosztach własnych oraz stosujące uproszczony tryb załatwiania formalności. Rolę takich kas spełniały spółki oszczędności i pożyczek typu Raiffeisena, których zakładanie rozpoczęto w 1890 roku. Patronował im zasłużony działacz spółdzielczy Franciszek Stefczyk. Pierwszą kasę tego typu założył F. Stefczyk w Czernichowie. Zasady modelowe spółdzielni oszczędnościowo- pożyczkowych propagowane przez Franciszka Stefczyka zostały ustalone na podstawie teorii i doświadczeń F.W. Raiffeisena, ale ich przeniesienie na wieś galicyjską wymagało licznych zabiegów adaptacyjnych.

Po utworzeniu w 1899 roku związku spółdzielczego pod nazwą Patronatu Spółek Oszczędności i Pożyczek, a następnie w 1909 roku krajowej Centralnej Kasy Spółek Rolniczych we Lwowie, liczba spółek niepomiernie wzrosła.

Po I wojnie światowej społeczeństwo polskie stanęło przed trudnymi problemami odbudowy kraju oraz przyśpieszania procesów scalania poszczególnych dzielnic, należących przez blisko 150 lat do różnych organizmów politycznych i gospodarczych państw zaborczych. W procesach tych uczestniczyła również spółdzielczość bankowa.

Cechą charakterystyczną spółdzielczości bankowej po odzyskaniu niepodległości było ogromne rozbicie organizacyjne, nad którego przezwyciężeniem działacze spółdzielczy pracowali przez całe dwudziestolecie międzywojenne.

Poważne znaczenie dla ujednolicenia zasad i form działania spółdzielczości miała ustawa o spółdzielniach, uchwalona przez Sejm RP 29 października 1920 r.

Proces jednoczenia ruchu spółdzielczego, pomimo usilnych starań dr Franciszka Stefczyka, postępował powoli, doprowadzając najpierw w 1924 r. do powstania dwu związków: wielkopolsko-pomorskiej Unii i małopolskiego Zjednoczenia. Dopiero po okresie kryzysu gospodarczego przełomu lat 20 i 30, doszło w 1934 r. do utworzenia dla polskiej spółdzielczości jednego związku pod nazwą: Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo- Gospodarczych RP. W tym okresie spółdzielczość bankowa korzystała z kilku central finansowych, w tym także z Centralnej Kasy Spółek Rolniczych i Banku Spółek Zarobkowych.

W latach 1918-1924 polska spółdzielczość bankowa na skutek dewaluacji ówczesnej marki polskiej straciła prawie cały swój kapitałowy dorobek. Po wprowadzeniu w 1924 r. przez Ministra Skarbu Władysława Grabskiego nowej waluty - złotego, spółdzielczość bankowa stosunkowo szybko odrabiała swoje straty. Jednak kryzys gospodarczy z lat 1929- 1934, który dotknął szczególnie rolnictwo, odbił się ujemnie na działalności instytucji kredytowych.

W 1937 roku po raz pierwszy od czasu kryzysu nastąpił przyrost wkładów oszczędnościowych. Polskie spółdzielnie bankowe w liczbie 3400 posiadały: 1061 tyś. członków, 450 tyś. wkładów, 148 mln zł wkładów oszczędnościowych, 102 mln zł funduszy własnych 1217 mln zł udzielonych pożyczek. Spółdzielnie oszczędnościowo- pożyczkowe były istotnym czynnikiem usprawniającym obieg pieniężny w kraju.

a) Reaktywowanie spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych (lata 1945- 1949)

W latach 1944-1949 główny wysiłek działaczy spółdzielczych skierowany był na reaktywowanie dawnych spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych oraz stworzenie nowych, które organizowano według przedwojennych statuów i zasad. SOP-y restytuowano także na Ziemiach Odzyskanych, do odbudowy i rozwoju których przyczyniły się one w istotny sposób.
Spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe zrzeszone były w tym okresie w Związku Rewizyjnym RP, zorganizowanym w 1944 r. w Lublinie, a ich centrale finansowe  stanowiły kolejno: Centralna Kasa Spółek Rolniczych i Bank Spółdzielcy ,,Społem”, a następnie Bank Gospodarstwa  Spółdzielczego, utworzony w wyniku fuzji obu wymienionych poprzednio central finansowych.

b) Gminne Kasy Spółdzielcze (lata 1950-1956)

W roku 1950 Minister Skarbu na podstawie dekretu o reformie bankowej z 1948 roku wydał zarządzenie o przekształceniu części spółdzielni oszczędnościowo-pożyczkowych w Gminne Kasy Spółdzielcze (GKS). Utworzono 1255 Gminnych Kas Spółdzielczych, które podporządkowane organizacyjnie Bankowi Rolnemu, stały się jego aparatem pomocniczym o poszerzonym zakresie czynności, zwłaszcza w zakresie finansowania skupu płodów rolnych. Przekształcenia te, pozbawiły spółdzielczość bankową samodzielność i samorządność.

c) Spółdzielnie oszczędnościowo- pożyczkowe (lata 1956- 1975)

W 1956 roku zmiany w polityce wobec rolnictwa, szczególnie indywidualnego spowodowały wzrost znaczenia spółdzielczości bankowej. Prezydium rządu uchwałą z kwietnia 1956 r. uchwaliło dla SOP nowy statut, którego celem było przywrócenie spółdzielczości bankowej jej spółdzielczo-samorządowego charakteru.
Statut ten wprowadził też nową powszechną nazwę - Kasa Spółdzielcza.

W sierpniu 1957 roku Zjazd Delegatów Kas Spółdzielczych powołał do życia Związek SOP, jako centralę organizacyjno-rewizyjną. Od 1964 roku funkcjonował on jako Centralny Związek SOP. Spółdzielnie zostały uprawnione do udzielania pożyczek z własnych środków, udzielania zapomóg członkom oraz gromadzenia własnych wkładów oszczędnościowych na własny rachunek. Ustawa z 13 kwietnia 1960 r. o Prawie bankowym określiła status SOP i zakres ich działalności oraz uprawniała je do używania nazwy ,,bank” z dodatkiem ,,spółdzielczy” lub ,,ludowy”.

Przywrócenie spółdzielniom samodzielności i samorządności spowodowało ożywienie działalności organów samorządowych, co pozwoliło na osiągnięcie poważnych, wymiernych efektów organizacyjnych. Wzrosła ich podstawowa działalność, tj. gromadzenie środków pieniężnych na rachunkach bankowych, które przeznaczano na działalność kredytową.

Reforma systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, która została zapoczątkowana w latach 1989-90 przyniosła również zmiany w strukturze spółdzielczości bankowej. Ustawa Prawo bankowe z 31 stycznia 1989 roku zwiększyła autonomię poszczególnych banków i umożliwiła im poszerzenie zakresu i przedmiotu działania.
Ustawą o zmianach w organizacji i działalności Spółdzielczości z 20 stycznia 1990 roku Bank Gospodarki Żywnościowej utracił funkcję centralnego związku spółdzielczego, uprawniającą do wykonywania lustracji wobec 1663 banków spółdzielczych. Stosunki BGŻ z bankami spółdzielczymi oparte zostały na dobrowolnych umowach o wzajemnej współpracy. Część banków spółdzielczych dla zaakcentowania swej niezależności nie podjęła współpracy z BGŻ i utworzyła trzy banki w formie spółek akcyjnych: GBW SA, GBP-Z SA i BUG SA, które stały się, obok BGŻ, bankami zrzeszającymi banki spółdzielcze.

W 1992 roku Prezes NBP zobligował banki spółdzielcze, nie spełniające ogólnie obowiązujących wymogów stawianych samodzielnym bankom, do zrzeszania się w dowolnie wybranym banku zrzeszającym. Bank spółdzielcze podpisały umowy o zrzeszeniu się w jednym spośród czterech banków zrzeszających: Banku Gospodarki Żywnościowej (1.268), Gospodarczym Banku Wielkopolskim SA w Poznaniu (114 banków spółdzielczych),  Banku Unii Gospodarczej SA w Warszawie (82 banki) i Gospodarczym Banku Południowo-Zachodnim SA we Wrocławiu (187 banków spółdzielczych).

24 czerwca 1994 roku Sejm RP uchwalił ustawę o restrukturyzacji banków spółdzielczych i BGŻ oraz zmianie niektórych ustaw. Ustawa ta stworzyła nowy stan prawny dla sektora banków spółdzielczych Polsce, nakreślając niezbędne zmiany organizacyjne w celu restrukturyzacji spółdzielczego sektora bankowego, zbudowania trójszczeblowej struktury spółdzielczości bankowej.

Zgodnie z ustawą z 24 czerwca 1994 r. banki spółdzielcze utworzyły banki regionalne, stały się ich akcjonariuszami oraz miały obligatoryjny obowiązek zrzeszenia się we właściwym terytorialnie banku regionalnym. Powołano 9 banków regionalnych. Siedzibami ich były: Bydgoszcz, Koszalin, Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Rzeszów, Warszawa i Wrocław.

7 grudnia 2000 r. Sejm uchwalił ustawę o funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających, która określiła progi kapitałowe i terminy ich osiągnięcia dla banków spółdzielczych i banków zrzeszających.

Rok 2001 zapoczątkował zupełnie nowy rozdział w historii polskiej bankowości spółdzielczej. Rozpoczęły się procesy łączeniowe banków regionalnych i zrzeszających, w wyniku których powstały 3 banki zrzeszające:

- Bank Polskiej Spółdzielczości S.A. w Warszawie,

- Gospodarczy Bank Wielkopolski SA w Poznaniu,

- Mazowiecki Bank Regionalny SA w Warszawie.

We wrześniu 2011 r. Gospodarczy Bank Wielkopolski S.A. zmienił nazwę na SGB-Bank S.A w wyniku przyłączenia Mazowieckiego Banku Regionalnego S.A. Do Spółdzielczej Grupy Bankowej przystąpiły banki spółdzielcze, które dotąd funkcjonowały pod egidą MR Bank S.A. W ten sposób na rynku bankowym pozostały dwa banki zrzeszające banki spółdzielcze.

Bank BPS S.A. zrzeszając 328 banków spółdzielczych tworzy największe pod względem liczby członków zrzeszenie banków spółdzielczych w Polsce. W grudniu 2015 roku Komisja Nadzoru Finansowego zatwierdziła System Ochrony Zrzeszenia BPS. Decyzja Komisji to początek drogi w budowaniu solidarnościowego systemu gwarancji i wsparcia banków spółdzielczych. Jest to powrót do idei spółdzielczości w wymiarze grupy banków, które tworzą mechanizm monitorowania ewentualnych zagrożeń oraz solidarnie będą się wspierać w sytuacjach kryzysowych.

Więcej informacji nt. Systemu Ochrony Zrzeszenia BPS dostępnych jest TU.

Zachęcamy do odwiedzenia strony www.historiabs.pl i odbycia witrualnego spaceru po Centrum Historii Polskiej Bankowości Spółdzielczej.